اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو و روش درمان آن

اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو سندرمی است که به دلیل مصرف یا قطع دارو یا ماده بروز پیدا می‌کند. پس تعجب نکنید که می‌گوییم اضطراب همیشه به خاطر مشکلات فردی، رخدادهای ناگوار و مسائل خانوادگی یا اجتماعی پیش نمی‌آید؛ بلکه عوامل دیگر از جمله زمینه‌های فیزیولوژیکی و حتی ژنتیکی هم در بروز آن نقش دارند. اگر به وضعیت روانی معتادان و حتی کسانی که در حال ترک اعتیاد هستند توجه کنیم می‌بینیم که برخی از آنان با مشکلاتی مانند دلهره‌های بی‌دلیل، بی‌قراری، کلافگی، اضطراب و وحشت‌زدگی دست به گریبان هستند. می‌دانیم که این عوامل نشانه‌های اختلال اضطراب است اما گاهی این اضطراب به خاطر مصرف ماده یا دارو شکل می‌گیرد. در این نوشته شما را با اختلال اضطراب ناشی از ماده/دارو و روش‌های درمان آن آشنا خواهم کرد.

اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو چیست؟

اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو (Substance/Medication-Induced Anxiety Disorder) یکی از سندرم‌هایی است که در آن نشانه‌های اضطراب و پریشانی به خاطر استفاده یا پرهیز از مصرف به وجود می‌آیند. روان‌شناسان زمانی فرد را دچار این مشکل می‌دانند که علائم اضطراب فقط به خاطر مصرف یا ترک ماده یا دارو باشد. پس اگر پریشانی فرد دلیل دیگری داشته باشد نمی‌توانیم او را دچار این مشکل بدانیم. این اختلال به خاطر مشکلات خانوادگی، عاطفی یا اجتماعی پدید نمی‌آید بلکه عامل پدیدآورندهٔ آن داروها یا مواد مخدری است که فرد مصرف می‌کند یا به استفاده از آن‌ها پایان داده است.

اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو تنها در کسانی که دچار اعتیاد هستند بروز پیدا نمی‌کند. بلکه کسانی که برای درمان برخی از بیماری‌ها نیاز به مصرف داروهایی خاص دارند نیز دچار این اختلال اضطرابی می‌شوند.

ماده یا داروهای موثر در بروز اختلال اضطراب ناشی از ماده/دارو

• الکل
• کافئین
• توتون و تنباکو
• ماری جوانا و مشتقات آن
• دیگر مواد مخدر
• بنزودیازپین
• آمفتامین
• دیتیل پروپیون
• متیل فنیدات
• فندی مترازین
• داروهای تیروئید

علل بروز اضطراب ناشی از مصرف ماده یا دارو

همان‌گونه که گفتم عامل پدیدآورندهٔ این مشکل، داروها یا مواد مخدر و محرک هستند. به جز چند مورد که استثنا هستند فرد به دلیل یکی از موارد زیر یا هر دو دچار این مشکل می‌شود.

تحت تأثیر قرار گرفتن با مواد محرک یا استیمولانت‌ها

حذف مواد کند کننده یا دپرسانت‌ها و اپیوئیدها از دستگاه عصبی مرکزی

پیشنهاد خواندن: اختلال اضطراب چیست؟ آشنایی با انواع اضطراب

اضطراب ناشی از استیمولانت‌ها یا داروهای محرک

استیمولانت‌ها (Stimulant Drugs) یا داروهای محرک مانند کوکائین، دکستروآمفتامین، متامفتامین، فندی مترازین، متیل فنیدات و دیتیل پروپیون می‌توانند باعث اضطراب شدید شوند. البته این‌ها تنها داروهای محرک نیستند. در کسانی که آستانهٔ تحریک‌پذیری پایین دارند کافئین و توتون هم می‌تواند عملکردی مانند استیمولانت داشته باشد. مردم داروهای محرک را برای احساس نشئگی استفاده می‌کنند. این احساس سرخوشی ناشی از مصرف ماده پس از مدتی باعث تحریک‌پذیری، اضطراب و آنورکسیا می‌شود. در این شرایط حتی زمانی که فرد محرک‌ها را کنار می‌گذارد احساس بی‌حالی، بی‌حوصلگی و کلافگی، خستگی بیش از حد و افسردگی می‌کند.

اثر نوع مصرف

شیوهٔ استفاده از استیمولانت‌ها نیز در بروز اضطراب اثرگذار است. برای نمونه سرخپوست‌های رشته کوه آند در آمریکای جنوبی برگ‌های کوکا را می‌جوند. این سرخپوست‌ها کم‌تر دچار اضطراب می‌شوند. در مقابلشان مردم شهرهای پرو کوکا را به شکل خمیری درمی‌آورند و دود می‌کنند. این شیوهٔ مصرف، اثرات زیان‌بار بیش‌تری روی این افراد دارد و به تحریک‌پذیری، رفتارهای تکراری و کلیشه‌ای (استریوتیپیک) و رفتارهای بزهکارانه دچار می‌گردند. 

اثر میزان مصرف

میزان مصرف محرک‌ها نیز در بروز اضطراب موثر است. معتادان در ماه‌های نخست با دوز پایین‌تری از مواد احساس نشئگی می‌کنند اما با گذشت زمان برای رسیدن به احساس سرخوشی نیاز به افزایش دوز دارند. برای نمونه کسانی که کوکائین مصرف می‌کنند به مرور نمی‌توانند با میزان مصرف سابق خود نشئه شوند پس مصرف کوکائین را افزایش می‌دهند. افزایش مصرف یکی از عوامل بروز اختلال اضطراب ناشی از ماده است. 

پیدایش اختلالات روانی

همان‌گونه که پیش‌تر هم گفتم اضطراب همیشه ناشی از رخدادهای ناگوار زندگی یا مشکلات دوران کودکی نیست. برخی از کسانی که پس از مصرف ماده دچار اضطراب، وحشت‌زدگی یا افسردگی می‌شوند در گذشته هیچ سابقه‌ای برای این اختلالات روانی نداشته‌اند بلکه مصرف محرک‌ها آغازگر اختلال روانی در این افراد بوده است.

کافئین و قرص‌های رژیمی

شاید باورش برای شما سخت باشد اما برخی از نوشیدنی‌ها و مواد غذایی دارای کافئین، اضطراب‌آور هستند. شواهد علمی نشان می‌دهد که مصرف بیش از اندازهٔ قهوه و دیگر نوشیدنی‌های کافئین‌دار به بروز اضطراب، پنیک اتک، اختلال وسواسی – اجباری و فوبیا می‌انجامد. 

اضطراب ناشی از ترک دپرسانت‌ها

دپرسانت‌ها (Depressants) به موادی گفته می‌شوند که کارکرد سیستم عصبی مرکزی را کند می‌کنند. الکل، بنزودیازپین، باربیتورات، گلوتتیمید و مپروبامات نمونه‌های از دپرسانت هستند؛ که با قطع مصرف در برخی افراد باعث بروز اضطراب و پریشانی می‌شوند و حتی ممکن است که فرد دچار سکته یا مرگ شود. برخی از دیگر نشانه‌ها عبارتند از:

•  تهوع
• لرزش
• بی‌قراری
• بی‌خوابی
• افزایش فشار خون
• ضعف جسمانی
• کابوس
• هالوسینیشن دیداری
• دلیریوم
• هایپرترمیا
• مشکلات قلبی، عروقی

نشانه‌ها و معیارهای DSM 5 برای اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو

A: حملات وحشت‌زدگی یا اضطراب در تصویر بالینی غالب هستند.

B: با بررسی پیشینه، معاینهٔ جسمانی، آزمایش و دیگر شواهد، حداقل یکی از موارد زیر وجود دارند:

نشانه‌های معیار A کمی پس از مصرف یا در طول مصرف ماده و یا ترک آن، یا پس از قرار گرفتن در معرض دارو پدید آیند.

دارو یا مادهٔ مصرف شده توانایی ایجاد وحشت‌زدگی یا اضطراب را مطابق معیار A داشته باشد.

C: علت اضطراب و ناراحتی فرد، یک اختلال اضطرابی دیگر که به خاطر مصرف دارو به وجود نمی‌آید نباشد. برای اطمینان از این موضوع این موارد باید بررسی شوند:

• نشانه‌های مورد نظر پیش از مصرف ماده یا دارو وجود داشته‌اند.
• نشانه‌ها برای مدتی طولانی (حدود ۱ ماه) پس از ترک مصرف سریع (پرهیز ناگهانی) یا مسمومیت شدید ادامه داشته است.
• دیگر شواهدی که نشان می‌دهد یک اختلال اضطرابی مستقل با اختلال اضطراب ناشی از مصرف ماده یا دارو وجود داشته باشد. مانند: گذشته‌ای از اپیزودهای مکرر و نامرتبط با سمپتوم‌های مصرف ماده/دارو.

D: اختلال اضطرابی در طول یک دورهٔ دلیریوم رخ نداده باشد.

E: اختلال اضطرابی باعث رنج و نابسامانی در زمینه‌های گوناگون زندگی از جمله عملکرد شغلی، اجتماعی، خانوادگی شود.

اسپسیفایرها

• آغاز اختلال در طول مصرف
• آغاز در هنگام ترک و پرهیز
• آغاز پس از مصرف

درمان اضطراب ناشی از ماده یا دارو

اصلی‌ترین درمان این اختلال، حذف مادهٔ ایجادکنندهٔ آن است. اگر داروی مصرف شده داروی تجویزی برای اختلال دیگری باشد، روان‌شناسان باید روش درمانی دیگری را برای این اختلال به کار گیرند؛ یا در صورت امکان روانپزشک داروی دیگری را که چنین عوارضی ندارد جایگزین داروی کنونی کند. اگر قرار گرفتن درمانجو در محیطی خاص باعث شده که در معرض مادهٔ مورد نظر قرار گیرد باید راهی پیدا شود تا از میزان قرار گرفتن وی در معرض آن کاسته شود.

ترک اعتیاد

اگر اعتیاد فرد به ماده، باعث ایجاد اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو باشد، این اعتیاد باید مورد درمان قرار گیرد. چون تا زمانی که فرد درگیر و وابسته به مواد مخدر باشد این مشکل برطرف نخواهد شد. ترک اعتیاد باید به روش علمی و زیر نظر روان‌شناس باشد تا احتمال بازگشت و عود مصرف به طور چشمگیری کاهش پیدا کند.

روان‌درمانی

حتی اگر پس از ترک مصرف مواد، نشانه‌های اختلال اضطراب ادامه پیدا کنند می‌توانیم از روان‌درمانی یا دارو درمانی استفاده کنیم. بهترین روش‌ها برای روان‌درمانی این اختلال، روان‌درمانی به روش مثبت‌نگر و رفتاردرمانی شناختی است. در برخی موارد نیز از گروه‌درمانی برای بازپروری و بهبود افراد مصرف کننده استفاده می‌شود. اگر فرد نشانه‌های پنیک اتک دارد حتما باید تکنیک‌های درمانی این اختلال از جمله تنفس صحیح آموزش داده شود تا از هایپرونتیلیشن جلوگیری شود.

دارو درمانی

تجویز برخی از داروهای ضد اضطراب توسط روانپزشک به کاهش سمپتوم‌های این اختلال کمک می‌کند. البته هر دارویی ضد اضطرابی برای این اختلال مناسب نیست چون برخی از این داروها می‌توانند باعث تشدید این مشکل شوند. توجه داشته باشید که مصرف را به طور خودسرانه قطع نکنید و یا دوز مصرفی خود را افزایش ندهید. فرایند دارو درمانی باید زیر نظر روانپزشک ادامه داشته باشد و ممکن است نیاز باشد که ۶ ماه یا بیش‌تر داروهایتان را مصرف کنید. 

درمان‌های خانگی

داشتن سبک زندگی سالم نقش مهمی برای پیشگیری و درمان این اختلال دارد. از مصرف دخانیات و روان‌گردان‌ها پرهیز کنید. رژیم غذایی سالم به کاهش نشانه‌های اضطرابی کمک می‌کند. هم‌چنین ورزش، یوگا و مدیتیشن را در برنامهٔ روزانهٔ خود داشته باشید.

پرسش و پاسخ (FAQ)

نوشتهٔ اختلال اضطراب ناشی از ماده یا دارو و روش درمان آن را در آقای روان‌شناس بخوانید.