اشتباهات دولت قبل در واردات واکسن و آنچه باید دولت سیزدهم در دستور کار قرار دهد

سلامت نیوز: ایران در مقایسه با کشورهای مختلف در تزریق واکسن جایگاه مطلوبی ندارد و افکار عمومی درپی چرایی این مسئله است که چگونه می توان تأخیر و تعلل ها را جبران کرد، آیا هنوز فرصتی باقی مانده؟ به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه رسالت، ایران در مقایسه با کشورهای مختلف در تزریق واکسن جایگاه مطلوبی ندارد و افکار عمومی درپی چرایی این مسئله است که چگونه می توان تأخیر و تعلل ها را جبران کرد، آیا هنوز فرصتی باقی مانده؟ روایت دولت قبل در خصوص این تعلل به تحریم ها محدود می شود اما ناظران نظام سلامت و آن ها که در این حوزه صاحب فکر و تخصص اند، تنها به مسیر پردست انداز تحریم ها اشاره نمی کنند بلکه از علل دیگری نام می برند که بیشتر ریشه در نگرش غلط دارد و اگر همچنان همین تفکر جریان داشته باشد، مسیر واردات صعب و دشوار خواهد بود. برای تبیین بهتر این موضوع باید به روزهایی بازگشت که دولت ماضی نسبت به ورود بخش خصوصی برای واردات واکسن ابراز تمایل کرد و البته بسیاری از صاحب نظران به این تصمیم با دیده تردید نگریستند و گفتند با این اتفاق، شکاف اجتماعی ایجاد می شود و گروه های برخوردار زودتر واکسینه می شوند و گروه های نابرخوردار در صف های طولانی واکسن در انتظار می مانند که باتوجه به عملکرد غیرقابل دفاع دولت تدبیر و امید در حوزه کرونا و مسئله واکسیناسیون بعید نبود که این اتفاق هم رخ دهد اما به هر ترتیب گروهی همچنان تأکید می کنند اگر نظارتی درست اعمال شود، ورود بخش خصوصی می تواند در سرعت بخشیدن به امر واردات مؤثر باشد. فرصتی که از دست رفت با نگاهی به گذشته متوجه می شویم که دولت از همان ابتدا به طورجدی به موضوع واردات واکسن ورود نکرد و بعدهم بهمن ماه سال گذشته سیماسادات لاری، سخنگوی وزارت بهداشت اعلام کرد: واردات واکسن کرونا از طریق بخش خصوصی از هر کشوری که امکان واردات وجود داشته باشد، به شرط اخذ تأییدیه سازمان غذا و دارو، امکان پذیر است. چندی پس از اعلام این مسئله و انتشار این فراخوان، حیدر محمدی-مدیر کل امور دارو و مواد تحت کنترل با حضور در برنامه ای رادیویی گفت: برای تأمین واکسن مسیر واردات، قرارداد و ساخت داخلی را پیش روداریم. با توجه به این که می دانستیم اولین تاریخ تولید و عرضه واکسن داخلی زودتر از خرداد امسال امکان پذیر نخواهد بود باید واکسن را وارد می کردیم که واکسن های آسترازنکا، اسپوتنیک و بهارات از آن جمله هستند. واردات این واکسن ها تا عرضه واکسن داخلی ادامه خواهد داشت. و در بخش دیگری از سخنان خود ضمن اشاره به این که واردات واکسن انحصاری نبوده، افزود: هیچ وقت واردات واکسن ما انحصاری نبوده است. بخشی از واکسن های مورداستفاده ما توسط دو مؤسسه رازی و پاستور ساخته می شود و بخشی از واردات واکسن هم توسط برخی شرکت های خصوصی انجام می گیرد ولی توسط وزارت بهداشت خریداری می شود. در رابطه با واکسن کرونا هم انتشار فراخوان اول در اول فروردین باهدف استفاده از منابع هیئت امنای ارزی انجام شد که این مجموعه دولتی بوده و توان محدودی دارد به همین دلیل تصمیم گرفتیم از توان همه شرکت های خصوصی که در این کار تجربه دارند، استفاده کنیم. اما در همان روزها، نخستین نقدی که مطرح شد، این بود که واکسن، موضوعی حاکمیتی است و بسیاری از تولیدکنندگان، واکسن را به دولت ها می فروشند و کاری به بخش خصوصی ندارند و سازمان بهداشت جهانی هم در این مورد به سازندگان واکسن کرونا توصیه کرده بود که باید تنها با دولت ها وارد مذاکره شوند. حالا با اوج گیری دوباره مرگ های روزانه؛ چرایی کند بودن تزریق واکسن و عقب ماندگی ایران در جدول واکسیناسیون به بحث روز بدل شده و رئیس مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت هم اعلام کرده، به رغم آنکه بخش خصوصی چندین بار مجوز واردات واکسن را اخذ کرده اما نتوانسته آن را نهایی کند اما اتاق بازرگانی تهران هم سکوت اختیار نکرده و در پاسخ به این سخن از تأخیر در فرآیند صدور مجوز گفته است. فروردین ماه امسال هم رئیس اتاق بازرگانی تهران اعلام کرد که بخش خصوصی خرید ۶ میلیون دز واکسن کرونا را نهایی کرده و در صورت صدور مجوزهای لازم، امکان واردات آن به کشور وجود خواهد داشت و ظاهرا همین تأخیر در فرآیند صدور، واکسن ها را از دسترس خارج کرده است و اخیرا اتاق بازرگانی تهران در پاسخی خطاب به مسئولان دولتی توضیحاتی را ارائه کرده است: تشدید ابتلا و همه گیری کرونا باعث شد در نهایت سازمان غذا و دارو، پس از گذشت سه ماه، در پاسخ به اعلام آمادگی بخش خصوصی در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۹۹طی نامه ای با موضوع فراخوان تأمین واکسن کووید۱۹، از شرکت های واردکننده دارو بخواهد در صورت امکان از منابع معتبر واکسن تأمین کنند درحالی که این سؤال مطرح است که سازمان غذا و دارو چرا این فراخوان را بعد از چند ماه در روز پایانی کاری سال ارسال کرد. بااین حال شرکت های دارویی معتبر عضو اتاق بازرگانی تهران که در ماه های قبل بازار جهانی واکسن را رصد کرده بودند، وارد فعالیت شدند و شرکت درمان آرا در تاریخ ۱۴ فروردین ماه ۱۴۰۰ نخستین نامه خود را برای دریافت مجوز ۶ میلیون دز واکسن کرونا (شامل ۳ میلیون دز واکسن آسترازنکا باقیمت ۴/۴ یورو و ۳ میلیون دز واکسن سینووک به قیمت ۴/۷ یورو) به وزارت بهداشت و درمان ارسال کرد. متأسفانه باوجود سخنان ریاست جمهوری محترم، وزارت بهداشت روی خوش به فعالیت بخش خصوصی در حوزه واردات واکسن نشان نداد و جناب آقای نمکی، وزیر بهداشت، یک روز پس از موافقت و سخنان رئیس جمهوری، در ۲۷ فروردین ماه ۱۴۰۰ با استفاده از ادبیات نامناسب با ارجاع به بیت ندهد هوشمند روشن رأی/ به فرومایه کارهای خطیر… گفتند: ماست فروش و سیمان فروش و پلاستیک فروش می خواهد واکسن بیاورد. من در سازمان غذا و دارو بساط دلالان را جمع کردم… باج هم به کسی نمی دهیم. سخنانی که نشان از موضع کاملا منفی و البته توهین آمیز وزارت بهداشت با ورود واکسن کرونا توسط شرکت های معتبر دارویی بخش خصوصی داشت. درنهایت با پیگیری اتاق بازرگانی تهران و اعلام همراهی رئیس جمهور محترم و نیز دفتر ایشان، سازمان غذا و دارو در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۴۰۰ (۱۶ آوریل ۲۰۲۱) یعنی دو هفته پس از درخواست شرکت درمان آرا، به ناچار نامه خود را که معرفی نامه شرکت درمان آرا برای خرید واکسن بود، صادر کرد. متأسفانه این نامه به رغم فوریت موضوع با پست عادی ارسال و پس از چهار روز توسط شرکت مربوطه دریافت شد. طبیعی است که با توجه به فوریت امر و کوتاه بودن زمان اعتبار پروفرمای صادرشده برای واکسن که بین ۵ تا ۷ روز است، این فاصله برای صدور یک معرفی نامه، فارغ از ادامه روند کار با بوروکراسی سنگین حاکم، هر پروفرمایی در حوزه خرید واکسن را از اعتبار ساقط می کند. مخالفت با شرکت در فاز مطالعاتی واکسن های جهان خوشبختانه برخلاف مشی سیاست گذاری دولت قبل، ابراهیم رئیسی در جلسه ستاد ملی مبارزه با کرونا با توجه به موانع موجود در واردات واکسن از امکان واردات توسط بخش خصوصی در چارچوب استانداردهای وزارت بهداشت خبر داده که باید تسهیل شود، اما فارغ از اقدامات کنونی و موانعی که پیش تر بر سر راه بخش خصوصی قرارگرفته، سعید نمکی با شرکت در فازهای مطالعات واکسن های جهان نیز مخالفت کرده بود و در این زمینه می توان به این سخن او اشاره کرد که گفته بود: امروز جلسه واکسن داشتیم و مدت هاست که به ما می گویند که واکسنی که در چین یا فلان کشور ساخته شده بر روی مردم ایران نیز تست شود که گفتیم ما موش آزمایشگاهی نیستیم. اگر چین و سایر کشورهای سازنده واکسن با ایران قرارداد بستند که این فاز را مقدمه فاز تولید بعدی قبول داریم، اجازه واکسیناسیون آن را در کشور می دهیم و یک قرارداد سه جانبه در موردمطالعه اولیه، تولید و توزیع واکسن در کشور را قبول داریم چون موش آزمایشگاهی هیچ کشوری نیستیم و غرور ملی ما اجازه چنین کاری را نمی دهد و امکان ندارد تا زمانی که در وزارت بهداشت هستم، اجازه چنین حقارتی به ملت ایران بدهم. امروز در جلسه واکسن گفتم که برای ساخت واکسن قطعا باید به توانمندی های داخلی توجه کنیم چون اقدامات زیادی در این زمینه در کشور انجام شده، چرا باید از یک کشور خارجی که سازمان جهانی بهداشت گفته، واکسنی که هنوز مورد تأيید هم نیست را بخریم؟ شرکت های دانش بنیان افتخارات بزرگی در کشور رقم زده اند و در این زمینه هم حرف های زیادی برای گفتن دارند. کارشناسان می گویند این اظهارات نسنجیده و انعکاس گسترده آن در رسانه ها و درعین حال خاموش کردن صدای منتقدان دلسوز سبب شده که حالا در امر واکسیناسیون از اغلب کشورها عقب بمانیم. سید مؤید علویان- معاون اسبق سلامت وزارت بهداشت در تبیین این مسئله به رسالت می گوید: داستان واردات واکسن چندوجهی است و نمی شود آن را از انتها تحلیل کرد و باید از ابتدا به این موضوع پرداخت. اردیبهشت ماه ۹۹ نامه های متعددی از سوی کارشناسان حوزه سلامت به رئیس جمهور و وزیر بهداشت مبنی بر اهمیت واکسن ارسال شد تا در مطالعات جهانی مشارکت کنند اما متولیان کشور اعتقادی نداشتند به این که واکسنی به سرعت برای این بیماری کشف شود و مؤثر باشد و در برخی از گفته های آنان این مسئله ذکرشده که تصور نمی کنند به این زودی برای این بیماری واکسنی ساخته شود، درحالی که کشورهای جهان در حال مطالعه بودند و برخی از کشورهای همسایه در زمینه واکسن با شرکای جهانی همکاری کردند. ما در زمینه دارو، مشارکتمان بسیار بالا بوده و حتی در برخی مطالعات، بیشترین بیمار را وارد فاز مطالعاتی کردیم اما پرسش این است که چرا در خصوص مطالعات واکسن با دنیا همراه نشدیم و این یکی از اشکالات جدی است و این موضوع سبب شد در امر واکسیناسیون عقب بمانیم. وقتی در فاز مطالعاتی با کشور دیگری مشارکت می کنید، این باعث می شود که وقتی واکسن به نتیجه می رسد، امکان خرید آن بیشتر فراهم شود اما متأسفانه در این مقوله دیر عمل شد. تأخیر در تولید واکسن داخلی/ چرا چند پلتفرم متعدد طراحی کردیم و زمان را از دست دادیم؟ علویان اضافه می کند: براساس اسناد و مدارکی که تولیدکنندگان واکسن در داخل می توانند ارائه کنند، در زمینه مجوزها و حمایت ها از واکسن های داخلی هم حداقل با ۶ ماه تأخیر ورود کردیم، بنابراین هم در مطالعات واکسن خارجی با ادعاهای عوام فریبانه مشارکت نکرده ایم و هم از طرف دیگر، برای تولید واکسن های داخلی با ۶ ماه تأخیر اقدام کردیم. این که ما در داخل واکسن تولید کنیم، افتخاری بزرگ است و حتما هم باید این روند حفظ و تقویت شود ولی اشکال ما این است که ۷ یا ۸ پلتفرم متعدد را برای واکسن طراحی کرده ایم که دو پلتفرم برکت و پاستور به نتایج خوبی رسیده و نکته اینجاست که چرا باید این همه پلتفرم را طراحی و هدایت کنیم؟ این نشان می دهد آن مغز متفکر مرکزی که باید هدایتگر باشد متأسفانه دقت لازم را در این مورد نداشته، یعنی ما به جای آنکه چندین پلتفرم را طراحی کنیم باید دو پلتفرم موجود (برکت- پاستور) که در حال حاضر به نتیجه رسیده را تقویت و در مسیر تولید انبوه حرکت می کردیم. اشکال دیگر این است که باید واکسن هایی که از وکتور ویروس های دیگر مثل آدنوویروس استفاده می شود و یا واکسن هایی که با تکنولوژی جدید ام. آر. ان. ای است را در کشورمان طراحی می کردیم، گرچه در شرایط فعلی واکسن های ویروس کشته شده اثر دارد اما ممکن است ۶ ماه دیگر با این تکنولوژی نتوانیم با کرونا مقابله کنیم. این ها اشکالاتی است که در رابطه با واکسن داشته ایم و سؤال این است که آیا می توانیم منتظر واکسن تولید داخل باشیم؟ پاسخ این است که فعلا این واکسن ها نمی توانند جمعیت قابل توجهی را در زمان مناسب پوشش دهد و در حال حاضر میزان تولیدات ما محدود است و حتما باید میزان واردات را افزایش دهیم. چرا بخش خصوصی در عرصه واردات واکسن ناتوان است؟ معاون اسبق سلامت وزارت بهداشت در سخنانش بر این موضوع هم تأکید می کند که در امر واردات ابتدا باید نگاه مسئولان تغییر کرده و تکلیف روشن شود که بالاخره خود دولت ورود می کند و یا از ظرفیت بخش خصوصی بهره مند می شوند: واکسن مقوله ای بهداشتی است و اطلاعات غلط متولیان سلامت به مسئولان رده بالای کشور، در تأخیر و تعلل نسبت به واردات اثرگذار بوده است. دولت قبل باید تلاش می کرد تا واکسن را از هر طریق ممکن وارد کند. البته می دانیم که برخی از کشورها به دلایل سیاسی زمینه دسترسی ملت ایران به واکسن را فراهم نکرده و در این مسیر مانع تراشی کرده اند و حتی در بحث تولید داخلی واکسن هم تحریم ها اثرگذار بوده ولی باید کاری می کردیم که آن ها پاسخگو باشند که چرا وظیفه انسانی و بهداشتی خود را ادا نکرده اند. به هرروی آنچه حائز اهمیت است، باید به فکر مردم بود و دولت قبل باید اجازه می داد از منابع مختلف واکسن وارد شود. ممکن است بگویند بخش خصوصی ناتوان است اما این بخش در بسیاری از حوزه ها ورود کرده و محصولات دارویی هم وارد نموده است، چطور در عرصه واردات واکسن ناتوان است؟ احتمالا به دلیل تضاد منافع در میان متولیان نظام سلامت این مسئله پیش آمده و این شبهه ایجادشده که برخی مسئولان نظام سلامت خودشان در شرکت های دارویی که مرتبط با واکسن است، منافعی دارند و این نیازمند بررسی است و اگر درست باشد، مبادی نظارتی کشور باید ورود کنند و در صورت صحت، با خاطیان برخورد جدی و قاطع داشته باشند و اگر صحت ندارد، شبهه برطرف شود. حتی در زمینه واکسن پزشکان و پرستاران هم نسبت به کشورهای همسایه با تأخیر عمل کرده ایم و این تأخیر باعث ابتلا و مرگ کادر درمان شد و مسئول اصلی این جریان، وزیر بهداشت اسبق است و ایشان باید توضیح دهند که چرا در زمینه دارو بسیار وسیع و سریع عمل کرده ایم اما در بحث واکسن این قدر تعلل داشته ایم و این نشان دهنده بی مبالاتی و عدم اشراف همکاران در وزارت بهداشت است. آن ها مسئول نابسامانی فعلی و مرگ تعداد قابل توجهی از شهروندان هستند. باید در بازه زمانی سه تا چهار ماهه، مردم را واکسینه کنیم به هرحال ما باید چه درگذشته و چه در زمان کنونی و آینده، زمان را از دست ندهیم. زمان بسیار مهم است، ممکن است بتوانیم ظرف یک سال با واکسن داخلی، جمعیت کثیری را واکسینه کنیم اما این مسئله برای کنترل کرونا مطلوب نیست و علویان با اعلام این موضوع توضیح می دهد: باید در بازه زمانی کوتاه یعنی سه تا چهارماهه، مردم را واکسینه کنیم و لازمه تحقق این امر آن است که هم واکسن داخلی داشته باشیم و هم بتوانیم واکسن خارجی وارد کنیم. خوشبختانه رئیس جمهور با رؤسای جمهور چین و روسیه ارتباط تلفنی برقرار کردند تا در این زمینه به ما کمک کنند که این مسئله به معنای دیپلماسی است و از آقای رئیسی به عنوان رئیس جمهور و مسئول سلامت کشورمان می خواهیم با کشورهای اروپایی که متعادل هستند و تخاصمی با ما ندارند و دارای نگرشی انسان دوستانه اند تماس بگیرند و زمینه واردات سریع واکسن را برای ملت فراهم کنند تا ۷۰ درصد جمعیت کشور علیه این بیماری واکسینه شوند. خوب است که بخش خصوصی را هم پای کار بیاورند و البته باید بر این بخش نظارت کرد. به هر شکل، هنوز فرصت هست و دیگر نیازی به مطالعات خارجی نیست و میلیون ها نفر از انواع واکسن های خارجی تزریق کرده اند و عوارض و مشکلات واکسن ها مشخص شده و می توان با اعتماد بیشتری واکسن های خارجی را وارد کرد که تحقق این مسئله در گروی دیپلماسی فعال است. ما متوجه شدیم که وقتی این ویروس در دنیا چرخید، از آفریقای جنوبی جهشی پیدا شد و بعد هم جهشی از هند و غیره اما واقعیت این است که اگر جامعه بشری دست به دست هم ندهند و این بیماری را کنترل نکنند قطعا جهش های متعدد دیگری درراه است بنابراین کشورهای جهان نباید این طور فکر کنند که مشکل ایران به خودش مربوط است، چون مشکل ایران، مشکل جهان است و باید برای کنترل این بیماری، واکسن را در اختیار کشورهایی قرار دهند که دچار شیوع بالا هستند. تعلل و سهل انگاری، کشور را به اینجا رساند ایرج عبدی از کارشناسان حوزه سلامت هم به اشتباهات استراتژیک دولت گذشته اشاره کرده و مسیر پیش روی دولت سیزدهم را در گفت وگو با رسالت این گونه ترسیم می کند: ما از یافته های دنیا در مورد کرونا استفاده نکردیم و در حوزه واکسن هم بسیار غیرمنطقی عمل کردیم و حتی تا مدت ها به این مسئله به عنوان امر غیرضروری نگاه کردیم، بنابراین دولت قبل عزم و اراده ای در این زمینه نداشت و اخیرا هم حاشیه هایی که بین وزارت بهداشت و وزارت خارجه پیش آمد، نشان داد دولت عزم قدرتمندی برای واردات واکسن نداشته است درحالی که بخش خصوصی می توانست بوروکراسی های رایج را دور بزند و واکسن وارد کند، اما دولت اجازه نداد. هرچند دولت ازنظر حاکمیتی وظیفه دارد واکسن را تأمین کند و از بخش خصوصی هم می توان کمک گرفت اما تا زمانی که به بخش خصوصی با دیده شک و تردید نگاه کنیم، وضع به همین منوال خواهد بود. معتقدم که این بخش باید فعال شود، منتها باید همراه با نظارت و اعتماد باشد تا این بخش بتواند از مبادی معتبر واکسن را وارد کشور کند. در حال حاضر اتفاقات ناگواری که در حوزه مرگ ومیرها و مبتلایان رخ می دهد نتیجه همین تعلل ها و سهل انگاری هاست. در حوزه تولید داخلی وعده هایی دادیم که محقق نشد ودر بحث واردات از منابع مختلف حتی این موضوع مطرح شد که از یک کشور به طور مشخص، واکسنمان را تأمین کنیم اما باتوجه به اتفاقاتی که رخ داد، عملی نشد و اساسا وزارت بهداشت در این حوزه که می تواند از منابع مختلف واکسن وارد کند، برنامه ریزی نکرده بود که این اشتباهی استراتژیک است و نتوانستند واکسن موردنیاز را حداقل برای اقشار آسیب پذیر و آن ها که در معرض خطرند فراهم کنند. بعدهم خود دولت اعلام کرد که بخش خصوصی به عرصه واردات واکسن ورود کند اما بازهم در عمل دست و پای این بخش را بستند و به دلیل بوروکراسی و پیچ وخم های اداری، بخش خصوصی نتوانست واکسنی به کشور وارد کند. اشتباه دیگری که در حال حاضر به وقوع پیوسته این است که در پیک کرونا در حال واکسینه کردن بخش زیادی از جمعیت هستیم و این باعث افزایش شیوع می شود. اعتقاددارم که باید هوشمندانه تر عمل می کردیم و با انجام رپید تست، واکسن را برای آن هایی که مبتلا هستند و خودشان اطلاع ندارند تزریق نکنیم تا با واکسیناسیون دچار بیماری نشوند و به هر ترتیب، در حال حاضر، هم بخش خصوصی و هم دولت، باتوجه به مسیر پیش رو و حجم واکسنی که در حال وارد شدن است، باید بعدازاین پیک همه گیری، سرعت واکسیناسیون را بالا ببرند و با برنامه ریزی، حداقل ۷۰ درصد جمعیت را ظرف یک یا دو ماه واکسینه کنند تا از پیک های بعدی جلوگیری شود. منتها واکسیناسیون به این معنا نیست که ما یک بار جمعیت را واکسینه کنیم و نوبتام، باید سال های بعد برای سوش های جدیدی که دچار جهش می شوند این آمادگی را داشته باشیم و واکسیناسیون را تکرار کنیم تا از مرگ ومیر جلوگیری شود. احتمال دارد بیش از زمان فعلی، ویروس به سمت جمعیت جوان کشور جهش پیدا کند و با برنامه ریزی درست می توان از جمعیت کشور به ویژه جمعیت جوان محافظت کرد. مسئله بر سر عدم واردات فایزر نیست/ دولت قبل به طور کلی در بحث واردات موفق نبود عبدی با اشاره به اظهارنظرهایی مبنی بر عدم واردات واکسن از آمریکا و انگلیس و تأثیر این مسئله بر کاهش واردات می گوید: متولی سلامت کشور یعنی وزارت بهداشت ما بدعمل کرد و اظهارات مقام معظم رهبری در حوزه عدم واردات واکسن فایزر و مدرنا از آمریکا و انگلیس که برخی سعی دارند بر روی آن مانور بدهند و علت واردات محدود واکسن را به آن ربط بدهند، حرف درستی نیست. ما در امر واردات از کشورهای دیگر هم خوب عمل نکردیم و بعدهم اگر متولیان بهداشت احساس کردند این مسئله مانع واکسیناسیون کشور است باید بحث های کارشناسی را مطرح می کردند. به هرحال مقام معظم رهبری در موضوع کرونا این مسئله را به متخصصان و ستاد مقابله با کرونا ارجاع داده اند و ایشان به بحث کارشناسی بسیار اعتقاددارند و تابع نظر متخصصان بوده اند و از طرفی واکسن در کشورهای مختلف از جمله چین ، کره جنوبی و روسیه ساخته شده و اگر بحث فایزر مطرح شد که از آمریکا تهیه نشود، می توانستند این واکسن را از کشورهای دیگر تهیه کنند و راه های جایگزین هم وجود داشته است. به نظر می رسد در حوزه واکسن سهل انگاری صورت گرفته و عدم اعتقاد به این موضوع، وضعیت را به این نقطه رسانده است. ما در یک مقطعی توانسته بودیم اپیدمی را کنترل و مدیریت کنیم و در اینجا هم تصور می کردیم دیگر با خطر جدی کرونا مواجه نخواهیم بود که این هم نشان دهنده سهل انگاری است و در طول این ۱۸ یا ۱۹ ماه در حوزه بهداشت و درمان به جای پرداختن به متن، به دنبال حواشی بوده ایم بنابراین دولت سیزدهم باید باکار کارشناسی به متن بپردازد و با سرعت از منابع مختلف واکسن را وارد کند و با کشورهایی که روی سوش های جدید کرونا می توانند واکسن های جدید تهیه و طراحی کنند، همکاری کرده و جمعیت را در جهش های بعدی هم در اولویت واکسیناسیون قرار دهد. بنابراین باید به کار کارشناسی و علمی برگردیم و ازنظر و دیدگاه متخصصان استفاده شود تا منجر به دستاوردهای علمی شود.