نابودی سفرههای آب زیرزمینی در ایران
سلامت نیوز:برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی موجب شده است، گذشته از خشکسالی طبیعی در سال های اخیر، خشکسالی انسانی نیز معنا یابد؛ بحرانی که امنیت اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کشور را تحت تأثیر قرار می دهد. به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه همشهری ،ایران از ابتدای قرن21 در سایه خشکسالی روزگار گذراند. این بحران با از بین رفتن دریاچه ها و تالاب ها و تنش های آبی در سراسر کشور هویدا شد و در چنین شرایطی کاهش آب های زیرزمینی نگرانی دیگری ایجاد می کند که بسیار خطرناک تر از خشکسالی است. مجله نیچر به تازگی ابعاد این بحران جدی را با انتشار مقاله ای تکان دهنده از وضعیت آب و خشکسالی در ایران با عنوان کاهش آب های زیرزمینی ایران به قلم 3 ایرانی (سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقاکوچک) پژوهشگران دانشگاه های کانادا و آمریکا بررسی کرد.در این مقاله، داده های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی در 30حوضه آبریز اصلی و 478زیر حوضه مورد بررسی قرار گرفت تا روند کاهش آب های زیرزمینی در سراسر کشور به صورت کمی مشخص شود. تحلیل داده های این مقاله نشان می دهد که در دوره 15ساله بین سال های 1381 تا 1394 عناصر طبیعی و انسانی 74کیلومترمکعب از آب های زیرزمینی ایران را خالی کرده اند و در پی کاهش شدید آب های زیرزمینی کشور، بحران های متعدد ایران را تهدید می کند.مهم ترین یافته این مقاله علمی آنجاست که اعلام می کند: عامل اصلی کاهش شدید آب های زیرزمینی انسان است که در بخش برداشت گسترده آب تعریف می شود. اگرچه دوره مرطوب اخیر در سال های 97 و 98 باعث شد سرعت تنش آب زیرزمینی در برخی از مناطق ایران کاهش یابد، اما تجزیه و تحلیل ها به وضوح نشان می دهد که منابع آب زیرزمینی ایران بسیار سریع تر از زمان جبران از بین خواهد رفت.تمامی مساحت مجهز به آبیاری در ایران، طی سال های 84 تا 90 حدود 8.85میلیون کیلومترمربع بود که 62درصد آن با سفره های آب زیرزمینی آبیاری شده است. در بخش آبیاری محصولات استراتژیک ایران، یعنی گندم و جو نیز برداشت آب های زیرزمینی به دلیل رشد تعداد چاه ها افزایش یافت و باعث ایجاد تنش بیشتر در منابع آب زیرزمینی شد.براساس گزارش اخیر مجله نیچر، 77درصد مساحت کل کشور تحت تأثیر بحران برداشت بی رویه آب قرار دارد. این شرایط اگر به سرعت متوقف نشود می تواند عواقب گسترده ای ایجاد کند و امنیت اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و حتی امنیت غذایی کل ایران را با چالش جدی مواجه کند. تهدید امنیت غذایی نخستین قربانی بحران کاهش آب های زیرزمینی، بی شک امنیت غذایی کشور است. هم اکنون 90درصد آبیاری زمین های کشاورزی استراتژیک کشور با برداشت آب زیرزمینی صورت می گیرد که بیشتر آبیاری ها در شرایط اضافه برداشت رخ می دهد. از سویی در مناطق تحت اضافه برداشت بیش از حد آب زیرزمینی، 71درصد جمعیت ایران زندگی می کنند. داده های این مقاله نشان می دهد که حتی در حوضه هایی که هم اکنون به عنوان مناطقی با اضافه برداشت بیش از حد طبقه بندی نشده اند، تقاضای آب کشاورزی زیاد است و برداشت طبیعی به سرعت در حال افزایش است. بدین ترتیب در این مناطق که هنوز وارد بحران آبی نشده اند هم اگر تعداد چاه ها، مناطق آبیاری و برداشت های عادی به همین منوال ادامه یابد، در این حوضه ها نیز بحران برداشت بی رویه به وقوع می پیوندد. سایر ابعاد کاهش آب های زیرزمینی تأثیر نامطلوب کاهش آب های زیرزمینی می تواند به سایر عناصر محیط گسترش یابد. یک تأثیر عمده در کاهش آب زیرزمینی می تواند افزایش قابل توجه شوری خاک و آب زیرزمینی باشد.شوری بالا بر باروری خاک تأثیر منفی می گذارد و تأثیرات مخربی بر مناطق اصلی تولید مواد غذایی دارد. بدین ترتیب امنیت غذایی در یک دوره طولانی مدت به وضوح به خطر می افتد. طبق هشداری که پژوهشگران ایرانی این مقاله داده اند، این پدیده در بعضی از مناطق استراتژیک قابل توجه است و اقدامات فوری برای برگشت این روند لازم است. به عنوان مثال طبق شبیه سازی صورت گرفته، در حوضه آبریز کرخه، سبد غذایی طی بازه زمانی 15ساله مورد بررسی یعنی از سال 81 تا 94 به میزان 1.08کیلومترمکعب از حوضه آبریز کاسته شده که این در دوره 15سال پیش رو، تا 85درصد بر امنیت غذایی تامین شده از این حوضه مؤثر خواهد بود. این شرایط در 18مورد از 30حوضه اصلی ایران با کاهش ذخیره آب زیرزمینی مطابقت مستقیم دارد. بحران فرو نشست در مناطق پرجمعیت یکی دیگر از پیامدهای کاهش آب های زیرزمینی، فرونشست زمین است. یک چهارم جمعیت ایران هم اکنون در جایی زندگی می کنند که به دلیل کاهش چشمگیر ذخایر آب زیرزمینی طی 10سال اخیر، یک متر فرونشست داشته است. این روند به وضوح در حوضه دریاچه های نمک و همچنین استان های غربی ایران مشاهده می شود که با بالاترین میزان فرونشست مواجه هستند. تنها در سال1398، این میزان 18سانتی متر بود که عددی دهشتناک است. چنین فرونشست شدیدی می تواند مسیرهای جریان سطحی و زیرسطحی را تغییر داده و باعث کاهش برگشت ناپذیر ظرفیت سفره های آب زیرزمینی شود.همچنین با توجه به اینکه مناطقی که نرخ قابل ملاحظه فرونشست زمین دارند و محل تمرکز جمعیت هستند این مسئله بیشتر از نقاط دیگر نگران کننده است. برای نمونه تهران به دلیل پتانسیل بالای فعالیت های تکتونیکی در معرض خطرات زمین لرزه قرار دارد. حال اگر کاهش قابل توجه در ثبات خاک به دلیل فرونشست زمین ناشی از اضافه برداشت شدید آب زیرزمینی هم مزید بر علت شود، تأثیرات زلزله را که باعث فاجعه انسانی غم انگیز می شود، تصاعدی می کند. برداشت یک سوم آب خاورمیانه در ایران ایران با جمعیت 84میلیون نفر از نظر برداشت آب های زیرزمینی در خاورمیانه رتبه نخست را دارد و 34درصد کل برداشت آب در منطقه را به تنهایی انجام می دهد. این درحالی است که آب های زیرزمینی منبع اصلی آب در ایران است و تقریباً 60درصد از آب های شیرین ایران را تشکیل می دهد. روند برداشت آب های زیرزمینی که در سال های 2002 تا 2015 رخ داده و هم اکنون همچنان با سرعت به پیش می رود، نشان می دهد که خشکسالی ناشی از برداشت های گسترده آب های زیرزمینی، پایداری آب های زیرزمینی ایران را تهدید می کند. این امر به ویژه در مناطق پرجمعیت در شمال غربی، غرب و شمال شرقی کشور که تقاضای آب از منابع طبیعی تجدیدپذیر طبیعی به شدت بالاست، بیش از سایر نقاط کشور است. در شرایط موجود، به دلیل کاهش چشمگیر رواناب های سطحی، حفاظت از منابع آب زیرزمینی موجود در ایران برای مقابله با تقاضای روزافزون آب اهمیت بالایی دارد. البته این امر مستلزم اتخاذ استراتژی های مدیریت یکپارچه برای متعادل سازی عرضه و تقاضای آب در مقیاس های حوضه آبریز و حتی زیرحوضه است. برای کشوری مانند ایران با برداشت وسیع آب و پایین بودن حجم برداشت محصولات کشاورزی، اقدامات فوری برای بهبود استفاده از آب لازم است. براساس نتیجه گیری ارائه شده پژوهشگران ایرانی در مقاله نشریه نیچر، اقدام فوری برای بهبود استفاده از منابع آبی، کلید امنیت اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی ایران است که طی سال های اخیر به دلیل خشکسالی های طولانی مدت، تغییر اقلیم و تغییر آب و هوا، با تنش بیشتری مواجه شده و آینده ای نگران کننده پیش رو دارد.